[size=16]Ny fanadinana bibliôgrafika[/size]

Fampitahàna ny antontan-taratasy 1 @ antontan-taratasy hafa nosoratana t@ vanim-potoanany ilay izy. Ireto avy ny fanontaniana apetrany :
- Firy ny kôpian'ilay ôrijinaly ananantsika ankehitriny ?
- Firy taona no mampisaraka ny nanoratana ny ôrijinaly sy ny kôpia voalohany indrindra ?
- Mifanandrify tsara @ antontan-taratasy hafa t@'izany andro izany ve ilay izy ?

Raha ataontsika hoe tsy nanana afa-tsy kôpia 2 na 3-n'ny sora-tanana ôrijinalin'ny Testamenta Vaovao isika dia tsy ho haintsika ny mamamntatra ny fahatomombanany. Eo ankilany kosa, raha manana kôpia an-100ny isika dia ho mora amintsika foana ny manaisotra ny dika vilana @ kôpia sasany.

Eritrereto anie fa 5 000 mahery ny isan'ny sora-tanan'ny Testamenta Vaovao nosoratana t@ fiteny Grikan'ny ôrijinaly. Sombintsombiny ihany ny sasany, boky 1 manontolo kosa ny sasany. Rehefa ampidirina ao anatiny koa ny dikan-teny @ teny firenena hafa (manomboka @ taon-100 faha2 ka hatr@ faha15) dia mitombo ho 24 000 mihitsy ny isany !!!

Ny Testamenta Vaovao izany no antontan-taratasin'ny Antiquité ahitàna kôpia betsaka indrindra. Ny Iliade nosoratan'i Homère no mibata ny amboara faha2, kanefa 643 fotsiny ny kôpia misy ankehitriny. Ary tsarovy fa kely lavitra dia lavitra nohon'izay ny isan'ny kôpian'ny ôrijinalin'ny asa soratra fahagola 1 (latsaky ny 10 matetika).

Bruce M. Metzger, izay manam-pahaizana momba ny Testamenta Vaovao, @ "The Text of the New Testament ", p. 34:

In contrast with these figures [of other ancient manuscripts], the textual critic of the New Testament is embarrassed by the wealth of his material.

[size=14]Ny elanelam-potoana[/size]

Tsy fantatra izay mety anjarian'ny lahatsoratra 1 ao anatin'ny 1 000 taona, kanefa kosa resaka hafa raha 100 taona fotsiny no resahina. Nanizingizina ny manam-pahaizana Alemà Ferdinand Christian Baur (1792–1860) fa tsy nosoratana raha tsy t@ taona 160 ny Evanjelin'i Jaona ka nohon'izay dia tsy i Jaona no nanoratra azy. Raha marina izay dia tsy ny Evanjelin'i Jaona ihany no mampanahy fa ny Testamenta Vaovao 1 manontolo mihitsy. Kanefa, nahitàna sora-tanana harefon'ny Testamenta Vaova tany Ejipta, ao anatin'ireny ny taratasy harefo P52 izay misy ny Jn. 18:31-33 ary nodatiana ho 25 taona aorian'ny ôrijinaly ilay izy.

Bruce M. Metzger:

Just as Robinson Crusoe, seeing but a single footprint in the sand, concluded that another human being, with two feet, was present on the island with him, so P52 [the label of the fragment] proves the existence and use of the Fourth Gospel during the first half of the second century in a provincial town along the Nile far removed from its traditional place of composition (Ephesus in Asia Minor)

Miha-mitombo tsikelikely ny isan'ny ampahana goavan'ny Testamenta Vaovao hitan'ny arkeôlôga izay nosoratana tao anatin'ny 150 taona taorian'ny nanoratana ny ôrijinaly.

Ny elanelam-potoana ho an'ny ankabetsahan'ny antontan-taratasy fahagola dia anelanelan'ny 400 sy 1 400 taona. Oh., nosoratana t@ 343 ny @ Tononkalon'i Aristote, kanefa t@ 1100 ny kôpia taloha indrindra ananantsika, ary 5 monja ny isan'ny kôpian'ny ôrijinaly misy ankehitriny. Kanefa tsy ahita olona hamakafaka momban'ilay Platon tena izy satria mpamonjy voina hono izy fa tsy filôzôfa :).

Raha ny marina dia manana kôpian'ny Baiboly mainka ho tanteraka isika, izay nosoratana sahabo ho 250 ka hatr@ 300 taona taorian'ny asa soratra ôrijinalin'ny Apôstôly. Ny kôpian'ny Testamenta Vaovao @ soratra onciale taloha indrindra ananantsika ankehitriny dia ny Codex Sinaiticus, izay voatahiry @ Donia Britanika.

Nodatiana t@ taon-100 fah4 ilay izy, tahaky ny Codex Vaticanus, ary tahaky ny sora-tanan'ny Baiboly hafa nosoratana t@'izany fotoana izany dia vitsy kely ny fahasamihafany @ ts11 ary ahafahantsika mamantatra ny tena endriky ny ôrijinaly.

John A. T. Robinson, @ "Can We Trust the New Testament?", p. 134:
The wealth of manuscripts, and above all the narrow interval of time between the writing and the earliest extant copies, make it by far the best attested text of any ancient writing in the world.

John Warwick Montgomery, mpampianatra lalàna:
To be skeptical of the resultant text of the New Testament books is to allow all of classical antiquity to slip into obscurity, for no documents of the ancient period are as well attested bibliographically as the New Testament.

Toy izao ny fehiny : raha fotoana kely tahak'izao taorianan'ny tranga tantarainy no nanatontosàna ny Testamenta Vaovao, azo heverina tsara mihitsy fa tomombana ny fanoritsoritany ny momba an'i Jesoa.
Kanefa moa tsy ny porofo avy any ivelany ihany no maharesy lahatra ny manam-pahaizana fa tsy maintsy mijery ny porofo avy anatiny koa.

[size=14]Ny nahitàna ny Codex Sinaiticus[/size]

T@ 1844, nikaroka sora-tanan'ny Testamenta Vaovao ny manam-pahaizana alemà Constantine Tischendorf. Taitra sy talanjona izy raha sendra nahatsikaritra sobika feno pejy efa tonta @ efitra fitahirizam-bokin'ny monasteran'i Mb Catherine tany @ tendrombohitra Sinay izy satria tena mbola tsy nahita sora-tanana grika antitra tahak'izao izy.

Rehefa nanontany ny tompon'andraikitry ny fitahirizam-boky izy dia onena satria navaliny fa hatao fandrehetana afo ilay izy ary efa nisy taratasy tahakan'ireny in2 eran'ny sobika no efa nodorana.

Nampanahy ny moines ny hatairan'i Tischendorf ka tsy nanaiky ny haneho azy sora-tanana hafa intsony, fa navelany ho azy kosa ny pejy 43 efa am-pelatanany.

15 taona taty aoriana, niverina tany @ mônastera i Tischendorf, miaraka @ fanampian'ny tsar Aleksandra faha-II. Rehefa tonga izy dia nentin'ny moine 1 t@ efiny ary naka sora-tanana nirakotra akanjo nipetraka ambony étagère 1 miaraka @ kôpy sy ny lovia. Tonga dia hitan'i Tischendorf fa io no sora-tanana niavian'ny taratasy nalainy.

Nanaiky ny hanao fanomezana an'ilay izy ho an'ny tsar, izay mpiaro ny Fiangonana Grika, ilay mônastera. T@ 1933, namidin'ny Firaisana Sôvietika t@ Donia Britanika ho 100 000 £ ilay izy.

Anisan'ny sora-tanan'ny Testamenta Vaovao feno indrindra ary manan-danja indrindra ananantsika ankehitriny ny Codex Sinaiticus. Mieritreritra ny sasany fa mety anisan'ny Baiboly 50 nokômandian'ny amperora Constantin t@ Eusèbe t@ voalohandohan'ny taon-100 fah-IV ilay izy. Tena nanampy ny manam-pahaizana haka toky ny fahatomombanan'ny Testamenta Vaovao ilay izy.

[size=16]Ny fandinihana porofo anatiny[/size]

Ny famantarana avy anatin'ny antontan-taratasy dinihina dia azo akan'ny manam-pahaizana toky ny @ fahatomombanany satria manambara ny antony nitarika ny mpanoratra sy ny fahavononany hanampara antsipiriany sy pitsopitsony azo akàna toky. Ireto avy ny famantarana tena ampiasainy :
- ny fahatomombanan'ny fitantaran'ny vavolombelona nahita maso
- antsipiriany momba ny anaran'olona sy toerana ary ny tranga niseho
- hafatra nalefa t@'olona na andian'olom-bitsy
- antontan-kevitra mahamenatra ho an'ny mpanoratra
- fisian'ny antontan-kevitra tsy mifanandrify @ lohahevitra na miteraka olana ho an'ny fampitàna azy
- tsy fahampian'ny antontan-kevitra mifanandrify @ lohahevitra

Andeha isika haka ohatra 1 : ataontsika hoe hanatontosa sarimihetsika momba ny fiainan'i Rainilaiarivony aho. Inona hoy ianareo no mety ho tanjoko raha asiako scène misy an'i Rainilaiarivony manambara ny fitiavany sy ny fihetseham-pony momba an-dRasoherina vadiny voalohany ? Tsy mahaliana ny mpijery izany fa ny mahaliana azy ireo dia ny fomba nitondran'i "Dilifera" ny raharahan'i Madagasikara talohan'ny fanjanahan-tany. Nohon'izay dia mazava loatra fa ny tanjoko rehefa maneho an'izay dia ny manome fitantaràna tena marina sy mitombina ho an'ny mpijery.

Torak'izay koa, raha mitantara aho fa teraka t@ vintana mahery i Dilifera ka notapahan'ny rainy ny tendron'ny fanondrony sy fanondrony adala havia ary voatery nivarobarotra entana izy mba tsy ho fatin'ny hanoanana : ny hafatra tiako ampitaina dia ny naha-olo-mangan'i Madagasikara an'i Dilifera kanefa miteraka olana ho an'ny fampitàna an'izay hafatra izay ity tranga ity satria mahamenatra ihany ho an-dRainilaiarivony. Nohon'izay dia mibaribary ny finiavako hanome ny mpijery fitantaràn'ny fiainany marim-pototra.

Farany, ny fampiasàna anaran-toerana mahazatra ny olona tahakan'i Manjakamiadana, Andohalo na Ambohimanga dia antoka 1 hafa ho an'ny fahatomombanan'ny tantara satria mora foana ny manamarina na mandiso an'izay.

[size=14]Fahatomombanan'ny fitantaran'ny vavolombelona nahita maso[/size]

Ny antontan-taratasy fôpla dia mazàna tsy mampiditra fitantaran'ny vavolombelona nahita maso na mifanipaka. Nohon'izany, raha misy fifanipahana mibaribary ny Evanjely dia tsy marina. Eo ankilany kosa raha mitovy tsy misy valaka ny filazany dia azo heverina fa nisy firaisana tsikombakoma eo ambadiny.

Ny vavolombelona nahita maso ny loza na heloka bevava 1 ohatra dia mifanaraka tsara @ fitantarany ny ambangovango sy ny vontoatin'ny zavatra niseho, fa saingy mitantara avy @ fomba fijery samihafa. Mitovy @'izay ny fitantaran'ny Evanjely : mitantara avy @ fomba fijery samihafa ; kanefa na dia samihafa aza ny fomba fijeriny dia talanjona ny manam-pahaizana @ fifandraihan'ny fitantarany sy ny fanehoany mazavan'ny fiainana sy ny asan'i Jesoa ary ny fivoiziny ny fampianarany miaraka @ fitantaràna hafa eo ankilany.

[size=14]Antsipiriany[/size]

Feno antsipiriany ny epistilin'i Paoly, ary ny Evanjely koa. Ohatra, samy nosoratana t@ olona manan-kaja miantso hoe Teofilo (izay no ambaran'ny hoe "tsara indrindra @ Lk. 1:3) ny Evanjely nosoratan'i Lioka sy ny Asan'ny Apôstôly ary tsy maintsy lehilahy malaza fantatry ny vahoaka izy.

Fatra-panenjika ny finoana kristiana ny Jiosy sy ny Rômana ka raha nisy anaran'olona na toerana na tranga fôpla ao anatin'ny asa soratry ny Apôstôly dia tsy maintsy nasehon'izy ireo mibaribary ka niteraka fanafintohinana goavana lavitra nohon'ny afera boaderôzy. Kanefa moa noporofoin'ny loharano tsy mitanila ho marina ny ankabetsahan'ny antsipiriany voatanisa @ Testamenta Vaovao. Ny mpahay tantara klasika Colin Hemer, ohatra, dia nahita zava-misy 84 @ toko 16 farany @ Asan'ny Apôstôly izay nohamarinin'ny fikarohana arkeôlôjika.

T@ taon-100 vitsivitsy farany, nanenjika ny maha-mpanoratra ny Evanjely mitondra ny anaranay an'i Lioka sy ny fidatiany ny manam-pahaizana tsy mpino, ary nilaza fa t@ taon-100 faha-II no nosoratan'ny mpanoratra tsy fantatra ilay izy. Anisany ilay arkeôlôga ngezalahy Sir William Mitchell Ramsay, izay niainga ka nanao famotorana mba hanaporofo an'izay. Rehefa nahavita dia niova hevitra tanteraka izy.

Sir William Mitchell Ramsay:
Luke is a historian of the first rank. … This author should be placed along with the very greatest historians. … Luke’s history is unsurpassed in respect of its trustworthiness.

Mirakitra ny dia misiôneran'i Paoly ny Asan'ny Apôstôly, mitanisa ny toerana notsidihiny, ny olona nifanenany, ny hafatra nampitainy ary ny fanenjehana nihatra azy koa. Azo heverina ihany fa noforomporonina ireny antsipiriany be dia be ireny ?

A. N. Sherwin-White, mpahay tantaran'i Rôma:
For Acts the confirmation of historicity is overwhelming. … Any attempt to reject its basic historicity must now appear absurd. Roman historians have long taken it for granted.

Manomboka @ Evanjely ka hatr@ Epistilin'i Paoly dia manoritsoritra antsipiriany @ fomba malalaka ny mpanoratry ny Testamenta Vaovao, ary tena mitanisa anaran'olona izay nivelona t@'izany andro izany.

[size=14]Hafatra nalefa t@ andian'olom-bitsy[/size]

Ny ankamaroan'ny lahatsoratra hosoka dia avy @ antontan-taratasy izay sady miresaka momba ny zavatra ankapobeny no natao ho an'ny daholobe (tahaky ny gazetiboky). Nanamarika ny manam-pahaizana ara-tantara Louis Gottschalk fa avo ny ankevikevin'ny fahatomombanan'ny hafatra fohifohy nalefa t@ olom-bitsy.

Raha ny bokin'ny Testamenta Vaovao aloha dia natao ho vakian'ny daholobe ny sasany, fa kosa maro ny @'ireny no taratasy manokana nalefa t@ olona 1 na olom-bitsy, ka farafaharatsiny tsy dia azo heverina ho hosoka loatra izy ireo.

[size=14]Antontan-kevitra mahamenatra ho an'ny mpanoratra[/size]

Tsy te-ho menatr'olona ny ankabetsahan'ny mpanoratra, nohon'izay dia nahatsikaritra ny mpahay tantara fa mazàna dia azo atokisana ny antontan-taratasy mirakitra antontan-kevitra mahamenatra ho an'ny mpanoratra.

Mahagaga fa nilaza matetika ny tenany ho donto saina, kanosa, entim-po ary kely finoana ny mpanoratry ny Testamenta Vaovao. Jereo anie ohatra ny fandavan'i Petera an'i Jesoa in3 na ny fifandiran'ny mpianatra momba ny hoe iza @ no tena lehibe. Zava-dehibe loatra ny fanajàna ny Apôstôly t@ Fiangonana voa niorina ka tsy hay azavaina ny fisian'ireo antontan-kevitra ireo raha tsy hoe tena ninia nilaza ny marina ny mpanoratra.

Will Durant @ "The Story of Civilization":
These men were hardly of the type that one would have chosen to remold the world. The Gospels realistically differentiate their characters, and honestly expose their faults.

[size=14]Antontan-kevitra tsy mifanandrify @ lohahevitra na miteraka olana ho an'ny fampitàna azy[/size]

Milaza ny Evanjely fa vehivavy no nahita voalohany fa foana ny fasana, kanefa tsy nisy lanjany mihitsy ny fijoroana vavolombelon'ny vehivavy t@ Israely t@ taon-100 voalohany. Milaza koa ny Evanjely fa nieritreritra an'i Jesoa ho lasa adala ny reniny sy ny rahalahiny. Mbola milaza koa ny Evanjely fa niloa-bava i Jesoa rehefa teny ambony hazofijaliana hoe : "Andriamanitra ô, Andriamanitra ô, nahoana no dia nahafoy ahy ianao ?" Ireny dia santionany @ antontan-kevitra raketin'ny Evanjely izay tsy mahasoa ho an'ny fampitàna ny hafatry ny Famonjena raha tsy hoe tena nikasa ny hitantara ny tena fiainana sy fampianaran'i Kristy ny mpanoratra.

[size=14]Tsy fahampian'ny antontan-kevitra mifanandrify @ lohahevitra[/size]

Mahavariana (sa ve lôjika no tokony ilazako azy) fa vitsy ny @ fahasahiranana nianjady t@ Fiangonan'ny taon-100 voalohany (izany hoe ny fitoriana ny Evanjely @ Jentilisa, ny fanomezan'ny Fanahy Masina, ny batisa, ny fitondràna,...) no voavalin'ny tenin'i Jesoa voarakitra @ Evanjely. Raha namorona antontan-kevitra ankaherezana ny fiangonana voa niorina fotsiny ny mpanara-dia an'i Jesoa, araky ny filazan'ny manam-pahaizana tsi-mpino maro t@ taon-100 faha-XIX, nahoana no tsy 'nampiteneniny' an'i Jesoa ny baiko sy ny zavatra atao momba an'ireny resaka ireny. Tena milaza mihitsy i Paoly @ 1 Kor. 7:25 hoe : tsy manana didy avy amin’ ny Tompo aho.

[size=16]Ny fandinihana porofo avy ivelany[/size]

Fanontaniana 1 no azo amehezana azy : "Manamarina ny fahatomombanan'ilay antontan-taratasy ve ny rakitantara hafa t@'izany andro izany ?"

Will Durant, op. cit., p. 563:
Overall, at least seventeen non-Christian writings record more than fifty details concerning the life, teachings, death, and resurrection of Jesus, plus details concerning the early church.

Mahatalanjona izany, satria vitsy dia vitsy ny rakitantara t@'izany andro izany ananantsika ankehitriny. Maro kokoa ny filazàna momba an'i Jesoa @ antontan-taratasin'izany andro izany nohon'ny momba ny ady nataon'i Jules César nefa mitovy ny vanim-potoana niveloman'izy 2. Voa mainka mahatalanjona fa 20 ka hatr@ 150 taona taorian'i Kristy no nanoratana azy ireo. Aloha be izany @ lafin'ny firaketana tantara fahagola.

Voa mainka manamarina ny Testamenta Vaovao ny antontan-taratasy kristiana 36 000 (fitanisàna nataon'ny mpitondra fiangonana t@ taon-100 voalohany ka hatr@ faha3). Ny taloha indrindra @'ireo dia nosoratana 10 taona monja taorian'ny nandikan'ny Testamenta Vaovao. Raha ataontsika hoe manjavona ny Testamenta Vaovao dia azo averina adika 1 manontolo @ alalan'ireny taratasy ireny (afa-tsy andininy vitsivitsy).

Howard Clark Kee, mpampianatra émérite @ oniversiten'i Boston:
The result of the examination of the sources
outside the New Testament that bear … on our knowledge of Jesus is to confirm his historical existence, his
unusual powers, the devotion of his followers, the continued existence of the movement after his death … and the
penetration of Christianity … in Rome itself by the later first century.

Mifototra @ porofo avy @ fanadinana hafa izany ny fandinihana porofo avy ivelany. Na dia mbola mamoromporona teôria hafahafa aza ny tsi-mpino sasany izay tsy mety mino na ôviana na ôviana dia tsy azo kianina mihitsy ny fanoritsoritan'ny Testamenta Vaovao an'i Jesoa Kristy. Na dia mbola mivazizitra aza ny Jesus Seminar, miombon-kevitra ny ankabetsahan'ny manam-pahaizana, na inona na inona firehany ara-pivavahana, fa manambara @ fomba mahatoky ny fiainana sy ny tenin'i Jesoa ny Testamenta Vaovao ananantsika ankehitriny.

Clark Pinnock, mpampianatra famoahan-kevitra @ Oniversite Teôlôjika McMaster:
There exists no document from the ancient world witnessed by so excellent a set of textual and historical testimonies. … An honest [person] cannot dismiss a source of this kind. Skepticism regarding the historical credentials of Christianity is based upon an irrational basis.

Ity ny rohy mankany @ fizaràna voalohany ho an'izay liana :

http://forum.serasera.org/forum/message/m521b180125943