NY MAHA ISRAELITA NY MALAGASY:
ny fombafombany
Ny isan'ny zanak'Yisra'el dia ho tahaka ny fasika amin'ny ranomasina izay
tsy afatra na isaina, ary any amin'ny tany nilazana taminy hoe: Lo Ami (Tsy
vahoakako), no hanaovana ny hoe: Beney El Hay (Zanak'El velona)
(Osea 1.10)
Araky ny Baiboly dia nanao fanekena tamin'ny Zanak'Israely ilay Mpahary, ary noho izany dia toy ny vadin' Adonaï (Adin amin'ny teny assyriana, nahazoana ny malagasy hoe "Andriana [manitra]") mihitsy ny firenena Israelita:
"Fa ny vadinao dia ny Mpahary anao"
(Isaïa 54.5)
Ka io no nahatonga an'ilay finoan'ny Ntaolo Malagasy manao hoe "vadin'Andriamanitra" ny Razana (conceptions Religieuses des Anciens Malgaches pejy 32).
Ny fomba iray ahafantrara ny maha Israelita ny vondron'olona iray ary nampiasain'ireo mpikaroka vahiny ahafantrana an'ireo taranak'Israely niparitaka eran-tany (toy ny Beney Menashe - Israelita taranaky i Manase mipetraka ao Inde avaratra sy ao Malezia) dia ny fanajana ny fombafomba hebreo maromaro izay hita eto madagasikara ihany koa. Ankoatry ny famorana ny zazalahy izay fomba hebreo (Gen 17:9-14) dia anisan'ny fomba amam-panao hebreo maro dia maro hita eto madagasikara ireto fomba vitsivitsy hotanisaina eto ireto.
Ny fanajana ny andro Sabata:
Ny Israelita dia tsy mba niasa rehefa tonga ny andro fahafito (Shabbat-Sabotsy), hoy mantsy ilay Nahary tao anaty Baiboly:
"Ny andro enina no hiasana fa ny andro fahafito ho andro
fitsaharana amin'ny asa rehetra, dia voatokana ho an' YHVH." (Eksaodosy 31.15-16)
Io fomba io dia mbola voatazona teto Madagasikara ary mbola nisy foko malagasy sasany izay nitandrina ny andro fahafito talohan'ny nahatongavan'ny Baiboly teto Madagasikara. Anisan'izany ny merina izay tsy nahasahy niasa tany na namboly amin'ny andro Sabotsy (Tantara ny Andriana pejy 135 sy 186) sy ny foko tatsinanana sasany (histoire de la Grande Isle Madagascar pejy 108).
Ny Sasany tamin' ireo tatsinanana ireo dia nilaza mihitsy fa "Jiosy izahay" (The great African Island pejy 108) ary i James Cameron dia namoaka ny hipotezy hoe mety taranaka Hebreo sy Fenisiana tamin'ny andron'ny mpanjaka Solomona ny merina (On the early inhabitants of Madagascar) na dia mety ho taranak'ireo Israelita Babo tany Babylona sy Assyria koa aza izy ireo.
Ny Fifadiana biby sasany:
Maro tamin'ireo foko malagasy no fady lambo (kisoa) sy amboa. Tsy avy amin'ireo firenena malayo polyneziana anefa io fady io satria ireo biby ireo (lambo sy amboa) no foto-tsakafony.
Ankoatra ireo fady ireo izay efa notazomin'ny ankamaroan'ny malagasy, ny sasany dia nifady sokina sy amalona toy ireo andriana merina fahiny. Ireo biby rehetra ireo anefa dia nofadian'ny Hebreo avokoa (Levitikosy 11), ary araky ny fikarohana arkeolojika nataon'ireo vahiny dia anisan'ny nampiavaka ny toeram-ponenan'ny hebreo tamin'ireo toeram-ponenan'ny vahoaka hafa nanodidina azy tany Moyen Orient ny tsy fahitana taolan-kisoa tany amin'ireo toerana ireo (Milton Moreland).
Kanefa, na fady azy aza ny mihinana an' ireny biby ireny dia nahazo niompy ny sasany tamin'izy ireny (toy ny Rameva) ny Israelita. Fa ny lambo kosa na ny miompy azy aza tsy azo atao ary tsy mahazo mandingana ny toeram-ponenan'ny hebreo ny lambo. Hoy ny Talmud momba an'io:
"Tsy azo atao mihitsy ny mitondra lambo (Hazir)
amin'ny toeram-ponenana ... Voahozona izay miompy
lambo (Hazir)" (Talmud Bava Kama 82b)
Io fady io no nahatonga an'ireo toerana maro eto Madagasikara tsy azo itondrana kisoa toy ny Rova.
Ny Shiva
Ny Shiva dia ny fisaonana hebreo ao anaty fito andro aorian'ny fahafatesan'ny havana akaiky. Ao anaty fito andro dia tsy mahazo atao ny misasa, manasa lamba, mihety volo, manao ranomanitra, mipetraka sy matory eo ambony fandriana na seza, ny mandihy sy mifaly, ary ny miakanjo tsara.
Narahin'ny Malagasy io fombafomba io. Hita ao amin'ny Tantara ny Andriana pejy 261 ilay fisaonana herinandro, ary ao amin'ny pejy 262 sy 264 ireo zavatra tsy azo atao mandritry ny fisaonana izay mitovy tanteraka amin'ireo fanaon'ny hebreo.
Ny vato masina sy ny sorona
Fomba malagasy ny manoso-menaka ny vato, araky ny filazan'ilay ohabolana manao hoe:
« Vato nahitàna soa hosora-menaka ». Fombafomba hebreo io:
"Nifoha maraina koa izy, dia nalainy ilay vato nataony ondana,
naoriny nataony tsangam-bato ka norotsahany diloilo ny tampony." (Genesisy 28.18)
Ny teny Malagasy hoe "Vato" dia avy amin'ny teny akkadiana (Babiloniana- Assyriana) hoe "A-Batu".
Ny fomba fisorona malagasy dia hita ao amin'ny "Conceptions Religieuses des Anciens Malgaches" pejy 141:
"Dia afangaron'ny mpisorona inenina ny hazomanga ary afangarony amin'ny ranon-tsorona anaty vilany ny vovony, io fangaron-javatra io no anondrahany ilay bibin-tsorona hatrany an-dohany ka hatramin'ny rambony, dia tapahiny ny lohany, tetehiny fito ny nofony. Raha mbola iny mandeha rà iny ilay biby dia mihiaka ny olona manao hoe: Enga anie ity Andriamanitra hitondra izay tsara ary enga anie izay ataonay ankehitriny hitondra soa anay.
Endasina ny trafo sy ny havokavok'ilay biby mba ahazoan'Andriamanitra sy ny Razana ilay fofona manitra ... ary fafazina ny rany ny zoron-trano masina"
Io fomba dia hita ao amin'ny Levitika:
"Hametraka ny tànany eo ambonin'ny lohan'ny sorona izy sy hamono azy eo anoloan'ny trano lay fihaonana, ary ny zanak'i Aarona handraraka ny rà manodidina ao amin'ny otely. Ny hatolony ho sorona atao amin'ny afo ho an' YHVH, amin'ny sorona, dia ny sabora saron-tsinainy sy ny sabora rehetra miray amin'ny tsinainy, ny voany roa mbamin'ny fonom-boany izay miraikitra amin'ny faritry ny voany, ny saron'atiny izay hendahany ao akaikin'ny voany. Hodoran'ny mpisorona izany hanetona eo ambonin'ny otely. Faham-pisoronana atao amin'ny afo, ho fofona ankasitrahana izany. An YHVH ny sabora rehetra." (Levitika 3:13-15)
Halàny daholo ny sabora, toy ny fanalàna ny sabora amin'ny sorom-pihavanana ka hodoran'ny mpisorona hanetona eo ambonin'ny otely, ho hanitra ankasitrahan'ny YHVH. (Levitika 4.31)
Ny fanantsoan'ny malagasy an'ireny sorona ireny dia "Taha" (conception Religieuses des Anciens Malgaches) izay avy amin'ny teny hebreo hoe "TAHAT" satria ny sorona, araky ny finoana hebreo, dia manolo (Tahat) an'ilay olona nanota. Raha toa ka ilay olona ihany no tokony ho faty noho ny ratsy nataony, lasa ilay biby indray no solony ary ilay biby no lasa vonoina ho faty. Rehefa manota ny malagasy no manao an'io sorona io:
"Tsapany fa marina mavesatra ny hadisoany izy ka ny taha tokana ihany
no afaka hanavotra izany ... "Ny ra no misolo ny ra, ny aina misolo ny aina" (conceptions Religieuses des Anciens Malgaches page 130)
Izay mifanaraka tanteraka amin'ny voalazan'ny Baiboly:
"Raha misy olona manota tsy nahy, mandika ny iray amin'ny didin'ny YHVH momba ny zavatra tsy tokony hatao, ka nanatanteraka zavatra anankiray amin'ireny izy [...]
Toy ny anaovana ny ombalahy natao sorona noho ny ota no hanaovany izany ombalahy izany; toy izany no hanaovany azy; dia izany no hahavitan'ny mpisorona fanonerana ho azy ireo; ka ho voavela ny helony ... (Levitika 4)
satria ny ain'ny nofo dia amin'ny rà, ka ny hanolorana azy eo amin'ny otely hanaovana fanonerana ho an'ny ainareo, no nanomezako azy anareo, fa noho ny aina ao aminy no ahavitan'ny rà fanonerana. (Levitika 17.11)
Ny mpisorona malagasy dia manao akanjo miloko manga (conceptions Religieuses des Anciens Malgaches pejy 134) toy ny akanjon'ny Kohanim (mpisorona) Israelita fahiny (Eksaody 39.1)
Araky ny "conceptions Religieuses des Anciens Malgaches" pejy 140 dia fanaon'ny malagasy ny manao sorona akoholahy mena izay fanaon'ireo Jiosy tany Babylona sy Persia ihany koa araky ny filazan'ny Rabbin Natronay Ben Hilay ary noheverina fa nanala devoly izany
[Dennis, G.W.: The Encyclopedia of Jewish Myth, Magic and Mysticism, Llewellyn Publications, Woodbury 2007.] . Ary ny Jiosy Ortodoksa hatramin'izao dia mbola manao sorona akoho isaky ny Yom Kippour (Jour du Grand pardon).
